Bong bóng và cú sụt thị trường là những câu chuyện “đậm màu” trong ký ức tài chính, dễ khơi gợi nỗi lo về tâm lý công chúng. Tuy vậy, bằng chứng lịch sử cho thấy bong bóng ít xuất hiện hơn tưởng tượng và hệ quả không chỉ toàn bất lợi. Nhiều khi, dòng vốn trong các giai đoạn hưng phấn lại đặt nền cho đổi mới công nghệ, thay đổi cách chúng ta nhìn nhận giới hạn của kinh doanh và tổ chức xã hội.
Ảnh minh họa (Nguồn: Internet)
Bong bóng có thật sự thường xuyên như chúng ta nghĩ?
Khi nhắc đến thị trường tài chính, bong bóng luôn chiếm một vị trí đặc biệt trong trí nhớ công chúng. Những hình ảnh về giá cổ phiếu tăng phi mã rồi lao dốc, những tiêu đề báo chí dày đặc chữ “khủng hoảng”, những ngày giao dịch khiến nhà đầu tư mất hàng tỷ USD trong chớp mắt… tất cả khiến bong bóng trở thành biểu tượng của rủi ro.
Tuy nhiên, thống kê lịch sử lại vẽ ra bức tranh khác. Một nghiên cứu dựa trên dữ liệu từ năm 1790 cho thấy, nếu định nghĩa bong bóng là giai đoạn giá cổ phiếu tăng gấp đôi nhanh chóng, rồi mất toàn bộ mức tăng đó trong vòng 1 - 5 năm, thì tần suất xuất hiện chỉ chiếm chưa tới 0,5% các giai đoạn. Con số này thấp hơn rất nhiều so với cảm nhận phổ biến của giới đầu tư.
Sự khác biệt đến từ tâm lý. Con người thường nhớ rõ những sự kiện “kịch tính” và có xu hướng phóng đại xác suất lặp lại. Một khảo sát kéo dài 25 năm với nhà đầu tư Mỹ cho thấy, họ thường ước tính khả năng thị trường lao dốc trong 6 tháng tới ở mức 10 - 20% - cao gấp hàng chục lần so với thực tế lịch sử. Đây là minh chứng điển hình cho “định kiến ký ức” (memory bias): Vài cú sốc như năm 1929, 1987 hay 2008 đủ để khiến tâm lý thị trường bị định hình lâu dài.
Hình 1: Nhận thức của nhà đầu tư về xác suất sụp đổ thị trường kể từ năm 1999
Nguồn: W.N. Goetzmann, dựa trên số liệu do Trung tâm Tài chính Quốc tế (International Center for Finance) thu thập
Trong khi đó, phần lớn thời gian, thị trường vận hành ổn định hơn nhiều so với lo lắng. Tính từ năm 1900 đến nay, một danh mục cổ phiếu toàn cầu đa dạng vẫn mang lại mức sinh lời trung bình khoảng 9,5%/năm - một con số ấn tượng nếu xét đến tất cả những cú sốc từng diễn ra. Nói cách khác, bong bóng chỉ là những “nốt nhạc cao trào” trên một bản giao hưởng dài hạn mà giai điệu chủ đạo vẫn là tăng trưởng tích lũy.
Dấu ấn của bong bóng trong lịch sử
Lịch sử thị trường tài chính ghi nhận nhiều bong bóng nổi bật, mỗi giai đoạn lại gắn liền với một câu chuyện riêng - vừa là cảnh báo, vừa là khởi nguồn cho thay đổi.
Bong bóng Mississippi (1720): Từ một công ty được Pháp cấp phép khai thác vùng Louisiana, cổ phiếu Mississippi đã tăng hơn 1.000% chỉ trong vài tháng. Sự hưng phấn nhanh chóng lan khắp châu Âu, tạo nên làn sóng đầu cơ chưa từng có. Khi bong bóng vỡ, nhiều nhà đầu tư trắng tay. Nhưng cũng từ đây, khái niệm “triệu phú” ra đời và đầu tư cổ phiếu trở thành một lựa chọn phổ biến hơn trong xã hội.
Thập niên 1920 và “Ngày thứ Hai đen tối” (1929): Đây có lẽ là bong bóng nổi tiếng nhất trong lịch sử Mỹ. Giá cổ phiếu tăng vọt trong thời kỳ “Roaring Twenties”, kéo theo kỳ vọng kinh tế không giới hạn. Đến tháng 10/1929, chỉ trong hai ngày liên tiếp, Dow Jones mất hơn 20%. Cuộc Đại suy thoái sau đó để lại hậu quả nặng nề, nhưng dòng vốn đầu tư của giai đoạn trước đó cũng đã thúc đẩy sự phát triển mạnh mẽ của ngành ô tô, hàng không, điện gia dụng và truyền thông. Một ví dụ điển hình là Radio Corporation of America (RCA): Từ 43 USD/cổ phiếu năm 1926, tăng lên 568 USD vào tháng 9/1929, rồi giảm xuống còn 15 USD vào năm 1932. Dù giá trị biến động dữ dội, ngành công nghiệp radio mà RCA khai phá đã thay đổi đời sống xã hội Mỹ.
Bong bóng dot-com (1995-2000): Khi Internet bùng nổ, làn sóng công ty công nghệ mới tràn ngập thị trường. Nasdaq tăng gần gấp ba chỉ trong vài năm, rồi sụt gần 78% khi bong bóng vỡ năm 2000. Hàng nghìn công ty “chấm com” biến mất, nhưng những tên tuổi còn trụ lại như Amazon, Microsoft, Apple trở thành trụ cột của nền kinh tế số. Đây là minh chứng rõ nét cho tính hai mặt của bong bóng: Nhiều doanh nghiệp biến mất, nhưng những đổi mới công nghệ sống sót đã thay đổi nền kinh tế toàn cầu.
Bitcoin và tài sản số: Bắt đầu gần như vô giá trị, Bitcoin đã trải qua nhiều chu kỳ tăng vọt rồi giảm sâu: Từ vài USD lên hơn 1.000 USD năm 2014, xuống dưới 200 USD một năm sau, rồi tăng lên hơn 70.000 USD vào năm 2025. Với nhiều người, đây là minh chứng của đầu cơ cực đoan. Nhưng đồng thời, Bitcoin và blockchain mở ra một chương mới cho tài chính số, thúc đẩy thảo luận về tiền kỹ thuật số và hệ thống thanh toán phi tập trung.
Qua từng giai đoạn, có thể thấy: Bong bóng không chỉ để lại những ngày thị trường đỏ lửa, mà còn gieo hạt mầm cho sự thay đổi.
Hai mặt của bong bóng: Rủi ro và động lực đổi mới
Điểm chung của các bong bóng là sự hưng phấn quá mức: Kỳ vọng về lợi nhuận vượt xa nền tảng thực tế. Khi dòng tiền tập trung dồn dập, giá trị tài sản tăng nhanh hơn năng lực sinh lời thực tế, và cú điều chỉnh là tất yếu. Đây là mặt trái dễ thấy: Tài sản “bốc hơi” chỉ trong thời gian ngắn, để lại tâm lý e ngại.
Tuy nhiên, mặt tích cực thường bị bỏ qua. Những dòng vốn đổ vào bong bóng đã tài trợ cho nhiều ý tưởng táo bạo mà bình thường khó có cơ hội. Nhờ dot-com, hạ tầng Internet toàn cầu được xây dựng. Nhờ cơn sốt radio và điện tử những năm 1920, công nghệ truyền thông bước sang kỷ nguyên mới. Nhờ Bitcoin, khái niệm tài sản số và blockchain được chú ý rộng rãi.
Nói cách khác, bong bóng giống như “chất xúc tác”: Nó có thể tạo ra hỗn loạn ngắn hạn, nhưng đồng thời giải phóng nguồn lực cho đổi mới dài hạn.
Bài học cho nhà đầu tư và thị trường
Điều quan trọng không phải là làm sao để tránh hoàn toàn bong bóng bởi trên thực tế, rất khó nhận biết bong bóng ngay khi nó đang diễn ra. Thay vào đó, có ba bài học lớn.
Thứ nhất, tầm nhìn dài hạn quan trọng hơn biến động ngắn hạn. Trong hơn 100 năm qua, bất chấp nhiều cú sốc, danh mục đa dạng vẫn mang lại mức sinh lời ấn tượng. Sự tích lũy lâu dài mới là cốt lõi.
Thứ hai, đa dạng hóa để giảm rủi ro. Khi không thể đoán chắc thị trường, việc phân bổ vào nhiều loại tài sản, nhiều khu vực sẽ giúp hạn chế tác động tiêu cực từ một bong bóng cục bộ.
Thứ ba, tránh tâm lý đám đông. Nỗi sợ bị bỏ lỡ (FOMO) thường là động cơ chính của bong bóng. Giữ kỷ luật đầu tư, dựa trên phân tích thay vì cảm xúc, là cách bảo vệ mình trước biến động.
Với thị trường, bong bóng cũng đặt ra yêu cầu cải thiện khung quản lý, minh bạch thông tin và phát triển các công cụ giám sát rủi ro. Điều này không nhằm triệt tiêu mọi biến động, mà là giúp nhà đầu tư có thêm dữ liệu để đưa ra quyết định sáng suốt.
Bong bóng tài chính luôn tạo ra những câu chuyện kịch tính, nhưng lịch sử cho thấy chúng hiếm khi xảy ra và không chỉ mang lại tác động tiêu cực. Thậm chí, nhiều bong bóng còn là chất xúc tác cho đổi mới, mở đường cho những ngành công nghiệp thay đổi thế giới.
Điều quan trọng là: Đừng để một vài cơn sóng lớn khiến ta quên mất đại dương rộng lớn phía sau. Thị trường vốn dĩ được dẫn dắt bởi xu hướng dài hạn của tăng trưởng và đổi mới. Nhà đầu tư giữ được tầm nhìn xa, kỷ luật và bình tĩnh trước ngắn hạn sẽ là người nắm bắt được giá trị bền vững.
Tài liệu tham khảo
1. William N. Goetzmann (2016). Bubble Investing: Learning from History. Financial Market History. CFA Institute Research Foundation. Pages 149–167.
2. William Goetzmann (2025). Financial Bubbles Happen Less Often Than You Think. The Wall Street Journal. https://www.wsj.com/finance/investing/market-bubble-history-f6b3487b?mod=central-banking_lead_pos4&tpl=cb
3. Hannah Erin Lang (2025). Five Signs of a Market Bubble Investors Are Tracking. The Wall Street Journal. https://www.wsj.com/finance/stocks/five-signs-of-a-market-bubble-investors-are-tracking-ddbea944
4. Mark J. Higgins (2025). A History of the New York Stock Exchange’s Ups and Downs. The Wall Street Journal. https://www.wsj.com/finance/stocks/nyse-stock-trading-history-us-e432ddf5
Trần Toản