Hiện nay, hoạt động thanh toán qua ngân hàng của Việt Nam chủ yếu được xử lý qua: (i) Các hệ thống thanh toán do NHNN tổ chức, vận hành và quản lý (Hệ thống thanh toán bù trừ điện tử/giấy; Hệ thống thanh toán điện tử liên ngân hàng; (ii) Các hệ thống chuyển mạch và thanh toán bù trừ thẻ; (iii) Các hệ thống thanh toán bù trừ và quyết toán chứng khoán; và (iv) Các hệ thống thanh toán nội bộ, thanh toán song phương do một số TCTD tổ chức, vận hành và quản lý.
Riêng đối với các giao dịch thanh toán quốc tế chủ yếu được xử lý qua Dịch vụ chuyển tiền quốc tế qua hệ thống SWIFT và Dịch vụ chuyển tiền Western Union (WU) do các TCTD trong nước trực tiếp thỏa thuận, ký kết tham gia, hợp tác với các tổ chức quốc tế. Bên cạnh đó, từ năm 2007, NHNN cũng chấp thuận, chỉ định NHTMCP Ngoại thương Việt Nam hoạt động với tư cách là ngân hàng thanh toán bù trừ nội địa các giao dịch thẻ Visa của các thành viên trong nước qua tài khoản của các ngân hàng thành viên mở tại NHTMCP Ngoại thương Việt Nam, làm đầu mối thanh toán đối với các giao dịch thẻ Visa thực hiện trong nước. Từ năm 2012, NHTMCP Đầu tư & Phát triển Việt Nam cũng được chính thức triển khaiDịch vụ đại lý quyết toán các giao dịch nội địa thẻ Master Cardđể thực hiện thanh toán bù trừ và quyết toán các giao dịch nội địa đối với thẻ Master Card.
Các hệ thống thanh toán khác
Hệ thống thanh toán điện tử liên ngân hàng
Hệ thống thanh toán điện tử liên ngân hàng (IBPS) là hệ thống thanh toán điện tử trực tuyến, hiện đại, được xây dựngtheo tiêu chuẩn quốc tế và được đánh giá là kênh thanh toán nhanh nhất tại Việt Nam hiện nay với thời gian thực hiện một lệnh thanh toán chỉ diễn ra không quá 10 giây.
Với sự hỗ trợ của Ngân hàng Thế giới, năm 2002 IBPS đã khai trương và đi hoạt động tại Trụ sở chính NHNN và 5 chi nhánh NHNN tại các tỉnh, thành phố, đến năm 2008, NHNN hoàn tất giai đoạn 2 của Dự án Hiện đại hóa Ngân hàng và Hệ thống thanh toán. Đến nay, IBPS của NHNN đã cơ bản đáp ứng nhu cầu thanh toán của hệ thống các TCTD về tốc độ và dung lượng xử lý giao dịch, độ an toàn và bảo mật, là cơ sở để các tổ chức cung ứng dịch vụ thanh toán phát triển các phương tiện, dịch vụ thanh toán cho khách hàng, mở rộng thanh toán không dùng tiền mặt.
Mạng lưới hoạt động của IBPS gồm 01 Trung tâm Thanh toán Quốc gia (NPSC) tại Hà Nội và 06 Trung tâm xử lý khu vực (RPC) tại các tỉnh, thành phố lớn: Hà Nội, Hải Phòng, Đà Nẵng, thành phố Hồ Chí Minh, Cần Thơ và Sở Giao dịch NHNN.
Hệ thống IBPS gồm 03 tiểu hệ thống, gồm:
·Tiểu hệ thống thanh toán giá trị cao (HVSS) thực hiện các khoản thanh toán giá trị cao từ 500 triệu đồng trở lên và các khoản thanh toán khẩn trên nền tảng thanh toán tổng tức thời.
·Tiểu hệ thống thanh toán giá trị thấp (LVSS) thực hiện quyết toán ròng theo phiên để xử lý bù trừ các khoản thanh toán giá trị thấp dưới 500 triệu đồng, không đòi hỏi cấp thiết về thời gian xử lý giao dịch. Hệ thống LVSS hoạt động cùng thời gian biểu hoạt động chung của hệ thống IBPS, nhưng kết thúc ngày làm việc sớm hơn với thời điểm ngừng gửi lệnh là 16h00 hàng ngày, sớm hơn 1 tiếng so với thời điểm ngừng gửi lệnh của hệ thống HVSS.
·Tiểu hệ thống xử lý tài khoản tiền gửi thanh toán (Tiểu hệ thống xử lý quyết toán vốn).
Thành viên tham gia IBPS phải là tổ chức cung ứng dịch vụ thanh toán và phải tuân thủ các điều kiện theo quy đinh hiện hành. Các thành viên đóng phí tham dự hệ thống để bù đắp một phần chi phí do NHNN thực hiện dịch vụ thanh toán cho các TCTD như một hình thức dịch vụ công.
Hệ thống thanh toán bù trừ điện tử/bù trừ giấy
Các hệ thống thanh toán bù trừ điện tử/bù trừ giấy của NHNN được xây dựng từ trước khi Hệ thống IBPS được triển khai và chủ yếu nhằm phục vụ nhu cầu thanh toán giá trị thấp trên địa bàn 63 tỉnh, thành phố. Các TCTD trên địa bàn là thành viên mở tài khoản thanh toán bù trừ tại các chi nhánh đó.
Thanh toán bù trừ (TTBT) liên ngân hàng được áp dụng giữa các TCTD khác hệ thống, trên cùng một địa bàn tỉnh, thành phố gọi là thanh toán bù trừ nội tỉnh.TTBT liên hàng có 2 hình thức: TTBT giấy và TTBT điện tử.
Hệ thống TTBT giấy được triển khai từ trước khi IBPS ra đời.Trong một thời gian dài, TTBT giấy cùng tồn tại song song với TTBT điện tử. Với sự hỗ trợ của công nghệ tin học, hệ thống thanh toán bù trừ giấy đã dần được thay thế bằng TTBT điện tử và đến 12/5/2014 địa bàn TTBT giấy cuối cùng là Cần Thơ đã ngừng hoạt động.
Hệ thống TTBT điện tử được bắt đầu triển khai từ tháng 5/2002.Hệ thống này chỉ thực hiện chuyển lệnh thanh toán cho ngân hàng nhận sau khi đã xử lý quyết toán bù trừ theo phiên, thường là 2-3 phiên/ngày tùy theo từng địa bàn và khối lượng chứng từ phát sinh.
Hệ thống thanh toán do các NHTM chủ trì, vận hành
Hệ thống xử lý thanh toán đa tệ tại Ngân hàng thương mại cổ phần ngoại thương Việt Nam (VCB-Money).
VCB-Money đóng vai trò chủ đạo trong toàn bộ hệ thống thanh toán của VCB, dành cho đối tượng khách hàng là các định chế tài chính hoặc tổ chức kinh tế để thực hiện các giao dịch mua bán ngoại tệ liên ngân hàng trong nước. Hầu hết cácTCTD trong nước và nhiều ngân hàng chi nhánh nước ngoài hoạt động tại Việt Nam mở và duy trì tài khoản ngoại tệ tại VCB.
Khi một TCTD là thành viênIBPS mua/bán ngoại tệ, hệ thống này sẽ điều chuyển vốn từ tài khoản ngoại tệ của các TCTD mở tại VCB và nhận/gửi tiền đồng từ tài khoản quyết toán của TCTD trên hệ thống IBPS. Hệ thống VCB-Money có đặc điểm của một hệ thống thanh toán liên ngân hàng đa phương, đa tệ.
Dịch vụ chính của Hệ thống VCB-Money gồm: Chuyển tiền, Ủy nhiệm chi; Mua/bán ngoại tệ; Dịch vụ trả lương nhân viên và các dịch vụ thanh toán khác.
Các hệ thống thanh toán song phương:Bên cạnh VCB, một số NHTM lớn là BIDV, Agribank, Vietinbank cũng tự xây dựng và triển khai hệ thống thanh toán liên ngân hàng song phương điện tử để thực hiện chuyển, nhận và quyết toán trên cơ sở bù trừ song phương các món thanh toán không cấp thiết về thời gian, giá trị thấp với nhau và với các ngân hàng là thành viên của các ngân hàng chủ trì này.
Hệ thống chuyển mạch, thanh toán bù trừ và quyết toán thẻ liên ngân hàng
Hệ thống chuyển mạch, thanh toán bù trừ và quyết toán thẻ liên ngân hàng do tổ chức chuyển mạch thẻ cung cấp cho các thành viên, cho phép khách hàng có thể rút tiền mặt hoặc thực hiện thanh toán qua ATM/POS tại bất kỳ ngân hàng nào là thành viên của tổ chức chuyển mạch thẻ.
Hệ thống chuyển mạch, thanh toán bù trừ và quyết toán thẻ liên ngân hàng do hai công ty chuyển mạch thẻ nội địa Banknetvn và Smartlink xây dựng và kết nối liên thông để cung cấp giao dịch rút tiền mặt và các giao dịch chấp nhận thanh toán thẻ - POS cho các chủ thẻ từ bất kỳ ngân hàng thành viên nào thuộc hai liên minh thẻ nêu trên.
Loại hình giao dịch của Hệ thống này bao gồm:
Dịch vụ chuyển mạch nội địa:Dịch vụ này kết nối hệ thống ATM/POS của các ngân hàng thành viên với tổ chức chuyển mạch trong nước giúp các chủ thẻ nội địa có thể thực hiện giao dịch trên mạng lưới ATM/POS của các ngân hàng thành viên. Trong đó Banknetvn đóng vai trò là Trung tâm chuyển mạch các giao dịch thẻ liên ngân hàng.
Dịch vụ chuyển mạch quốc tế:Hiện nay Banknetvn đã và đang tiến hành kết nối với một số tổ chức thẻ và chuyển mạch quốc tế như China UnionPay, Union Card – UC (Nga), và các thành viên Mạng thanh toán châu Á (APN).
Dịch vụ chuyển tiền điện tử liên ngân hàng:Dịch vụ chuyển tiền điện tử liên ngân hàng dựa trên hệ thống hạ tầng chuyển mạch và kết nối ATM của các ngân hàng thành viên. Hệ thống này giúp khách hàng của các ngân hàng thành viên chuyển tiền từ tài khoản tại ngân hàng này sang tài khoản tại ngân hàng khác theo thời gian thực trên các kênh ATM, Internet banking và Mobile banking của thành viên.
Dịch vụ cổng thanh toán điện tử:Cho phép trao đổi, xử lý dữ liệu giao dịch điện tử, hỗ trợ việc cấp phép và thực hiện thanh toán trên môi trường Internet. Banknetvn là đơn vị trung gian kết nối giữa ngân hàng và đại lý bán hàng trực tuyến. Khách hàng có thể thanh toán tiền hàng hóa trên môi trường Internet.
Hệ thống thanh toán bù trừ và quyết toán chứng khoán
Theo quy định hiện hành, thanh toán chứng khoán được thực hiện qua Trung tâm lưu ký chứng khoán (VSD), thanh toán tiền giao dịch chứng khoán được thực hiện qua ngân hàng thanh toán và phải tuân thủ nguyên tắc chuyển giao chứng khoán đồng thời với thanh toán tiền.
Ngân hàng thương mại cổ phần Đầu tư và Phát triển Việt Nam (BIDV) là NHTM được chỉ định thực hiện thanh toán tiền cho toàn bộ các giao dịch chứng khoán diễn ra tại Sàn giao dịch chứng khoán TP Hồ Chí Minh - HOSE và Sàn giao dịch chứng khoán Hà Nội – HNX.
Hệ thống này thực hiện các giao dịch sau: Mở tài khoản tiền gửi thanh toán bù trừ giao dịch chứng khoán cho VSD và các thành viên lưu ký của VSD; hỗ trợ tiền vay trong trường hợp thiếu thanh khoản theo hợp đồng hỗ trợ tiền vay bắt buộc đối với BIDV; quyết toán tiền giao dịch chứng khoán qua việc hạch toán vào tài khoản của thành viên mở tại BIDV.