Phát biểu trong phiên thảo luận “Các ngân hàng trung ương trong một thế giới đang thay đổi” tại Hội nghị của Ủy ban Ba bên (Trilateral Commission) ở Vienna, Áo, ngày 22/11/2025, Chủ tịch Ngân hàng Trung ương châu Âu (ECB) Christine Lagarde đưa ra một thông điệp: Châu Âu không phải đang đối mặt với cuộc khủng hoảng kỷ luật tài khóa, mà là một dạng “trì trệ tài khóa”, tình trạng các chính phủ do dự trong đầu tư dài hạn, trong khi nhu cầu nâng cao năng suất trở nên cấp bách hơn bao giờ hết.
Ảnh minh họa (Nguồn: Internet)
Thông điệp này phản ánh một thực tế ngày càng rõ là mô hình tăng trưởng của châu Âu đang bị bào mòn bởi năng suất thấp, dân số già hóa và sự cạnh tranh công nghệ ngày càng quyết liệt từ Mỹ và châu Á. Nếu không hành động, tăng trưởng yếu sẽ tiếp tục kéo dài, thậm chí gây sức ép lên chính sách tiền tệ, vốn đang phải điều tiết nền kinh tế trong bối cảnh lạm phát vẫn còn biến động.
Năng suất thấp – căn nguyên của vòng xoáy tăng trưởng yếu
Mối lo lớn nhất của ECB không nằm ở mức nợ công của các nước, vốn đã tăng mạnh sau đại dịch, mà ở tốc độ tăng năng suất quá chậm trong hơn một thập kỷ qua. Năng suất tăng chậm kéo lãi suất tự nhiên xuống thấp, mức lãi suất “cân bằng” mà ngân hàng trung ương cần tính tới khi cân nhắc nới lỏng hay thắt chặt. Khi lãi suất tự nhiên thấp, dư địa can thiệp của chính sách tiền tệ trong thời kỳ suy giảm cũng hẹp đi đáng kể.
Điều này đặc biệt nguy hiểm trong bối cảnh lạm phát chưa hạ nhiệt hoàn toàn. Một nền kinh tế tăng trưởng ì ạch sẽ khiến lạm phát “bám dính” lâu hơn, buộc ECB phải duy trì lãi suất cao trong thời gian dài hơn mức lý tưởng. Vòng xoáy tiêu cực đó, tức là lãi suất cao kéo giảm đầu tư, năng suất vẫn thấp, tăng trưởng èo uột hoàn toàn có thể khiến châu Âu bỏ lỡ cơ hội tái thiết sau đại dịch và biến đổi địa kinh tế.
Chủ tịch ECB Christine Lagarde cảnh báo rằng chỉ vài quốc gia tận dụng cơ chế điều chỉnh ngân sách kéo dài 7 năm theo khung mới của EU để ưu tiên đầu tư cho năng lực cạnh tranh. Điều này cho thấy sự miễn cưỡng của chính phủ trong việc chuyển trọng tâm ngân sách sang giáo dục, nghiên cứu – phát triển (R&D), hạ tầng chiến lược và đổi mới công nghệ, là những yếu tố cốt lõi để thoát khỏi vòng xoáy năng suất thấp.
Nền tài khóa châu Âu: vấn đề không phải nợ, mà là cấu trúc chi tiêu
Có một nghịch lý nổi lên đó là, phần lớn các nước EU duy trì mức chi cho đầu tư công thấp hơn nhiều so với các nền kinh tế tiên tiến khác, nhưng lại dành tỷ trọng lớn cho chi thường xuyên. Kết quả là ngay cả khi không vượt trần nợ, các nước vẫn không tích lũy đủ năng lực cạnh tranh cho thập kỷ tới.
Những tính toán gần đây của Ủy ban châu Âu cho thấy, nếu các nước điều chỉnh lại cơ cấu chi, dành thêm khoảng 1% GDP cho R&D và 1% GDP cho giáo dục, năng suất dài hạn có thể tăng đủ mạnh để tạo ra mức tăng trưởng tích lũy khoảng 6% GDP trong vài năm. Con số này không phải là dự báo lạc quan mà là kết quả của mô phỏng chính sách dựa trên dữ liệu lịch sử.
Điều này dẫn đến một kết luận quan trọng, vấn đề của châu Âu không phải là thiếu tiền, mà là thiếu sự ưu tiên rõ ràng trong phân bổ nguồn lực.
Ba hướng hành động có thể thay đổi cục diện
Bài phát biểu của bà Christine Lagarde gợi mở một khung chính sách khá rõ ràng, được hỗ trợ bởi nhiều nghiên cứu của EU và của chính ECB.
Một là, tận dụng tối đa sự linh hoạt của khung tài khóa mới
Những quy tắc tài khóa sửa đổi của EU cho phép các nước gia hạn thời gian điều chỉnh ngân sách lên đến 7 năm nếu cam kết đầu tư vào các lĩnh vực chiến lược. Đây là cơ chế khuyến khích đầu tư quy mô lớn vào các lĩnh vực thúc đẩy năng suất.
Tuy nhiên, như bà Christine Lagarde lưu ý, chỉ một số ít quốc gia lựa chọn cách tiếp cận này. Việc mở rộng đầu tư công vào giáo dục, hạ tầng số, công nghệ chiến lược và kinh tế xanh sẽ tạo ra “vòng tròn tăng trưởng tích cực”, đầu tư làm tăng năng suất, dẫn tới tăng trưởng cao hơn, qua đó giúp nền tài khóa bền vững hơn.
Hai là, huy động nguồn lực chung của Liên minh châu Âu
EU có những công cụ tài chính mạnh mẽ nhưng chưa khai thác hết. Quỹ Đầu tư Chiến lược châu Âu từng cho thấy mỗi 1 euro vốn công có thể kích hoạt hơn 1 euro vốn tư nhân.
Trong bối cảnh EU cần khoảng 1.200 tỷ euro mỗi năm từ nay tới 2031 cho chuyển đổi xanh, chuyển đổi số và quốc phòng, việc phối hợp đầu tư quy mô lớn ở cấp EU là điều bắt buộc.
Các sáng kiến như hợp tác mua sắm quốc phòng, đầu tư chung vào công nghệ lõi, hay các trung tâm nghiên cứu mang tính khu vực đã chứng minh hiệu quả. Tuy nhiên, theo các chuyên gia kinh tế, để đạt hiệu quả lan tỏa tối đa, EU cần mô hình tài chính mới có khả năng chia sẻ rủi ro xuyên biên giới mạnh mẽ hơn.
Ba là, kích hoạt khu vực tư nhân và củng cố thị trường vốn châu Âu
Tỷ trọng đầu tư tư nhân vào đổi mới công nghệ tại châu Âu vẫn thấp hơn đáng kể so với Mỹ. Một phần nguyên nhân là thị trường vốn của EU chưa đủ thống nhất.
Việc hoàn thiện Liên minh thị trường vốn, bao gồm đồng bộ hóa luật công ty, đơn giản hóa thủ tục huy động vốn và củng cố khung bảo vệ nhà đầu tư sẽ giúp doanh nghiệp dễ dàng mở rộng xuyên biên giới, giảm chi phí tuân thủ và tiếp cận nguồn vốn sâu rộng hơn.
Điều này đặc biệt quan trọng với các doanh nghiệp công nghệ đang trong giai đoạn tăng trưởng nhanh, là nhóm đóng vai trò then chốt trong nâng cao năng suất dài hạn.
Hàm ý chính sách
Thứ nhất, ngân hàng trung ương không thể một mình đảm bảo triển vọng tăng trưởng. Chính sách tiền tệ có thể kiểm soát lạm phát, nhưng không thể thay thế vai trò của chính sách tài khóa trong việc xây dựng năng lực cạnh tranh.
Thứ hai, cải thiện năng suất chính là biện pháp bền vững nhất để giảm áp lực lên chính sách tiền tệ. Khi nền kinh tế tăng trưởng ở mức cao hơn, lãi suất tự nhiên sẽ tăng, tạo “vùng an toàn” để ECB hành động trong chu kỳ tiếp theo.
Thứ ba, nếu châu Âu không xử lý bài toán năng suất trong thập kỷ này, mọi công cụ của ngân hàng trung ương, từ lãi suất đến bảng cân đối, sẽ trở nên kém hiệu quả hơn.
Có thể nói, mô hình tăng trưởng châu Âu đang đến thời điểm quyết định. Châu Âu có thể lựa chọn tiếp tục quản lý ngân sách theo tư duy “giữ ổn định ngắn hạn”, nhưng cái giá phải trả sẽ là mô hình tăng trưởng tụt hậu. Ngược lại, nếu tận dụng các công cụ tài khóa mới, huy động nguồn lực chung và kích hoạt thị trường vốn, châu Âu hoàn toàn có thể tạo ra bước nhảy vọt về năng suất.
Tài liệu tham khảo:
1. Nickel, C. et al. (2025), “A strategic view on the economic and inflation environment in the euro area”, Occasional Paper Series, No 371, ECB, Frankfurt am Main.
2. Kamps, C. et al. (2025), “Report on monetary policy tools, strategy and communication”, Occasional Paper Series, No 372, ECB, Frankfurt am Main.
3. “Fiscal policy and growth in Europe”, a keynote speech by Christine Lagarde, President of the ECB, in the session “Central Banks in a Changing World” at the European Meeting of the Trilateral Commission in Vienna, Austria.
Nguyễn Hiền